Του ΝΙΚΟΥ ΚΑΜΠΑΝΗ, Συγγραφέα-ερευνητή
Ο κύκλος των απροσμέτρητων ενσαρκώσεων παύει μόνον όταν η ψυχή, αποτίσει όλες τις καρμικές υποχρεώσεις της (αντιπεπονθός) και αποποιούμενη πάσης περαιτέρω επιθυμίας, φθάσει στο απόγειο της ανθρωπίνης εξελίξεώς της. Ο χρόνος προς τούτο είναι μεγάλος, την δε αναγκαιότητα του μακρού χρόνου της αποπληρωμής των χρεών, της συνειδήσεως του ολισθήματος και της αποκτήσεως της γνώσεως, ομολογεί ο Γρηγόριος Νύσσης ως ακολούθως: «Ἀφοῦ κατόπιν μακρῶν χρονικῶν περιόδων ἀφαιρεθῆ τὸ κακὸν ἀπὸ τὴν ἀνθρωπίνην φύσιν, τὸ ὁποῖον τώρα εἶναι ἀνάμικτον καὶ σύμφυτον μὲ αὐτούς... ἀλλ’ ὅμως ὁ χωρισμὸς οὗτος δὲν γίνεται ἄνευ δυσκολίας, καθ’ ὅσον ἀπαιτεῖται χρόνος διὰ τὸ πῦρ νὰ ἐξαφανίσῃ τὸ νόθον στοιχεῖον διὰ τῆς ἀναλωτικῆς δυνάμεως....» καὶ κατωτέρω «...διατὶ ἀντὶ τούτου διάγει μακρὰς περιόδους ἀναλαμβάνων τὴν φύσιν τοῦ σώματος καὶ διὰ γεννήσεως ἐρχόμενος εἰς τὴν ζωὴν καὶ ἐν συνεχείᾳ διερχόμενος ὅλα τὰ στάδια τῆς ἡλικίας, ἔπειτα δὲ δοκιμάζων τὸν θάνατον καὶ οὕτω διὰ τῆς ἀναστάσεως τοῦ σώματος αὐτοῦ φθάνων εἰς τὸν σκοπόν του, ὡς ἐὰν δὲν ἦτο δυνατὸν μένων εἰς τὸ ὕψος τῆς δόξης του νὰ σώσῃ (ὁ Θεός) τὸν ἄνθρωπον διὰ προστάγματος, τὰς περιόδους δὲ αὐτὰς νὰ ἀφήσῃ κατὰ μέρος;», ἐνῶ ἀλλαχοῦ «κατάλληλος δὲ τόπος διὰ τὸ νοθευμένον χρυσίον εἶναι τὸ πῦρ τοῦ χωνευτηρίου, ὥστε ἀφοῦ μετὰ παρέλευσιν μακρῶν αἰώνων διαλυθῆ ἡ ἀναμιχθεῖσα εἰς αὐτοὺς κακία, νὰ ἀποδοθῇ εἰς τὸν Θεὸν καθαρὰ ἡ φύσις αὐτῶν». (Γρηγορίου Νύσσης, Λόγος Κατηχητικὸς ὁ Μέγας).
Κατά τον Ωριγένη η μετενσάρκωση αντιπροσωπεύει την αποκατάσταση των πάντων, την επάνοδο δηλαδή του κόσμου στην προ της πτώσεως των πνευμάτων μακαρία κατάσταση, οπότε, επειδή τα πάντα θα έχουν καθαρθεί προηγουμένως δια πνευματικού πυρός, (η εκπύρωση των Στωϊκών), θα έχει τερματισθεί πλέον η κόλαση των κακών, δεν θα υπάρχουν ασεβείς ή πονηρά πνεύματα, αλλά το δημιουργημένο πνεύμα θα θεωρηθεί το απόλυτο και δημιουργό, όπως και προτύτερα, χωρίς όμως να αποκλείεται και νέα πτώση, κόλαση και κάθαρση των πνευμάτων, αιωνία δηλαδή και περιοδική ανακύκληση των αυτών γεγονότων.
Η Αγ. Γραφή επικυρώνει την μετενσάρκωση με πολλές αναφορές: «ἰδοὺ ἐγὼ ἀποστελῶ ὑμῖν Ἠλίαν τὸν Θεσβίτην, πρὶν ἢ ἐλθεῖν τὴν ἡμέραν Κυρίου τὴν μεγάλην καὶ ἐπιφανῆ» (Μαλαχ., κεφ. Γ,4.), «ἀμὴν λέγω ὑμῖν, οὐκ ἐγήγερται ἐν γεννητοῖς γυναικῶν μείζων Ἰωάννου τοῦ βαπτιστοῦ∙ .... καὶ εἰ θέλετε δέξασθαι, αὐτός ἐστιν Ἠλίας ὁ μέλλων ἔρχεσθαι» (Ματθ., κεφ. ΙΑ,11-14), «τίνα με λέγουσιν οἱ ἄνθρωποι εἶναι τὸν υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου; οἱ δὲ εἶπον∙ οἱ μὲν Ἰωάννην τὸν βαπτιστήν, ἄλλοι δὲ Ἠλίαν, ἕτεροι δὲ Ἱερεμίαν ἢ ἕνα τῶν προφητῶν». (Ματθ. Κεφ ΙΣΤ 13-14). Η πεποίθηση των Εβραίων ότι ο Ιησούς ήταν ένας από τους προαποθανόντες προφήτες, αποδεικνύει όχι μόνον την πίστη τους στο δόγμα της μετενσαρκώσεως αλλά και την αθανασία της ψυχής, καθώς και τη δυνατότητα και αληθοφάνεια της επανενσαρκώσεως αυτής, εν προκειμένω στο σώμα του Ιησού. Ο Ιώβ είναι τόσο βέβαιος περί της μετενσαρκώσεως, ώστε τονίζει: «Ὦ καὶ νὰ ἐνεχαράττοντο ἐπὶ βράχου διὰ σιδηρᾶς γραφίδος καὶ μολύβδου οἱ λόγοι μου διὰ παντός∙ διότι ἐξεύρω ὅτι ζῇ ὁ λυτρωτής μου καὶ θέλει ἐγερθῆ ἐν τοῖς ἐσχάτοις καιροῖς ἐπὶ τῆς γῆς καὶ ἀφοῦ μετὰ τὸ δέρμα μου τὸ σῶμα τοῦτο φθαρῇ, πάλιν μὲ τὴν σάρκα μου θέλω ἰδῆ τὸν Θεὸν τὸν ὁποῖον αὐτὸς ἐγὼ θέλω ἰδῆ, καὶ θέλουσι θεωρήση οἱ ὀφθαλμοί μου καὶ οὐδεὶς ἄλλος». (Ἰώβ, κεφ. ΙΘ,24-26).
Κατά τη θεωρία της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας, ο κόσμος εκπηγάζει εκ του Θεού ως ακτινοβολία της θείας δυνάμεως, η δε σ’ αυτόν προς δοκιμασία εκπεσούσα και ελευθέρα την βούληση ψυχή, έχει την αποστολή να ελευθερώνει ολοένα εαυτήν από τα δεσμά της ύλης με το να πραγματοποιεί το αγαθό και εξαγνιζόμενη να επανέλθει στη θεία πηγή από την οποία απέρρευσε. Δια της εξελίξεως και τελειοποιήσεως της ψυχής περατούνται οι ανακυκλήσεις αυτής μεταξύ γης και ουρανού, τερματίζονται δηλαδή οι μετενσαρκώσεις, οπότε αγνή και απαστράπτουσα, λευκή ως χιών εν πλήρει τελειότητι, επιστρέφει και συγχωνεύεται μετά του Δημιουργού.
Ο Χριστός με την εκ νεκρών ανάστασή του, έδωσε στον κόσμο μαθηματική απόδειξη της βεβαιότητας της πέραν του τάφου ζωής διακηρύσσων περιτράνως, «μὴ φοβηθῆτε ἀπὸ τῶν ἀποκτεννόντων τὸ σῶμα, τὴν δὲ ψυχὴν μὴ δυναμένων ἀποκτεῖναι». (Ματθ., κεφ. Ι,28). Δια της βεβαιώσεώς του αυτής διακρίνει σαφώς ότι ο άνθρωπος αποτελείται από δύο στοιχεία, από το υλικό σώμα και από την άυλο ψυχή. Μας αποκαλύπτει δε ότι ενώ το υλικό σώμα είναι φθαρτό, η ψυχή παραμένει άφθαρτη και αθάνατη, διότι ουδείς δύναται να την καταστρέψει ή να την αφανίσει. Στην Αποκάλυψη, αποδεικνύεται μαθηματικά η αθανασία της ψυχής, διότι ο αριθμός χξς΄ (666) αναλυόμενος στη μαθηματική φιλοσοφία, προσδιορίζει την ουσία του ανθρώπου, τόσον ως εμβίου υλικού όντος, όσον και ως ψυχοπνευματικού και ένεκα της συνθέσεώς του αυτής υπόκειται στο θείο νόμο της μετενσαρκώσεως ή επαναγεννήσεως, ο οποίος δια συνεχούς ανακυκλήσεως τελειοποιεί τα όντα, ούτως ώστε κάποτε να καταστούν άξια να καθίσουν επί του ουρανίου θρόνου της δόξης του Κυρίου και να ζήσουν μετ’ Αυτού αιωνίως.
Δια των μετενσαρκώσεων δίδει ο Κύριος τον απαιτούμενον χρόνον και την ευκαιρία στην ψυχή να τελειοποιηθή∙ «καὶ ἔδωκα αὐτῇ χρόνον ἵνα μετανοήσῃ, καὶ οὐ θέλει μετανοῆσαι ἐκ τῆς πορνείας αὐτῆς». (Ἀποκ., κεφ. Β,21). Άνευ τελειοποιήσεως ουδεμία ψυχή δύναται να εισέλθει στην ουράνιο βασιλεία. Η τελειότητα δε αυτή συντελείται μόνον δια των διαδοχικών ενσαρκώσεων, στη θεωρία της οποίας ανευρίσκεται και η διέπουσα την θεία νομοτέλεια λογική, η εκφράζουσα την απόλυτη δικαιοσύνη του Θεού και αποκαθιστώσα την ισορροπία της ηθικής τάξεως στον άνθρωπο, δια της τελείας τιμωρίας του κακού και δια της τελείας ανταμοιβής του καλού.
Επειδή δε όπως είναι φυσικό, και η παρατήρηση αποδεικνύει, η αποκατάσταση είναι αδύνατον να συντελείται στα περιορισμένα χρονικά όρια της ζωής του ανθρώπου και μάλιστα όταν αυτά ποικίλλουν από ανθρώπου σε άνθρωπο, η τελειοποίηση αυτή δέον να συντελείται δια των διαδοχικών ενσαρκώσεων. Επιπροσθέτως, εάν αποδεχθούμε ότι το μέγιστο κακόν είναι η περί Θεού αγνωσία, για την απόκτηση της γνώσεως απαιτείται ικανή πνευματική και εμπειρική διατριβή, συντελούμενη μόνον δια της αποσπάσεως του πνεύματος από της ύλης, όπως παραινεί ο Χριστός στον Νικόδημο λέγων: «ἐὰν μή τις γεννηθῇ ἄνωθεν, οὐ δύναται ἰδεῖν τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ» (Ἰωάν., κεφ. Γ,3), κατάσταση την οποία ομολογεί ότι επέτυχε ο Παύλος διακηρύσσων «καθ’ ἡμέραν ἀποθνήσκω». (Α΄ Κορινθ., κεφ. ΙΕ,31). Κάτι τέτοιο όμως δεν επιτυγχάνεται σε μια στιγμή, ούτε μπορεί να συμβεί στα περιορισμένα και εν πολλοίς μικρά χρονικά διαστήματα της ζωής του ανθρώπου. Η συνείδηση των θείων και κοσμικών νόμων που διέπουν τη ζωή και το σύμπαν επέρχεται μόνο δια μέσω πολλών ενσαρκώσεων δια των οποίων δίδεται ικανός χρόνος στην ψυχή για την αποσκότιση και την εξέλιξή της.
Η ουσία του θεμελιώδους αυτού προβλήματος αποτυπώνεται στις ολίγες διασωθείσες υπό του Σιμπλικίου γραμμές του Αναξιμάνδρου: «Αὐτὸ ἀπὸ τὸ ὁποῖο ὅλα τὰ ὄντα ἀντλοῦν τὴν ὕπαρξίν τους εἶναι ἐπίσης αὐτὸ εἰς τὸ ὁποῖον ἐπιστρέφουν εἰς τὴν καταστροφήν των ἀναλόγως τῆς ἀναγκαιότητος. Καὶ αὐτὰ τὰ ὄντα ἀλληλοαποδίδουν δικαιοσύνην καὶ ἐπανόρθωσιν τῆς ἀδικίας των συμφώνως τῆς ἀκολουθίας τοῦ χρόνου». (Σιμπλικίου Δοξογραφία ὑπὸ Diels). Το «αὐτὸ ἀπὸ τὸ ὁποῖο ὅλα τὰ ὄντα ἀντλοῦν τὴν ὕπαρξή τους» είναι το άπειρο του Αναξιμάνδρου το οποίο και ετυμολογικώς καταδεικνύει αυτό που εισέτι δεν έχει λάβει πέρας.
Ο Jean Brun στο έργο του «Ο Ηράκλειτος» λέγει ότι «τὸ ἄπειρον εἶναι λοιπὸν τὸ ἀρχικὸ ὑλικὸ τῶν ὄντων, τὸ Εἶναι ἀπὸ τὸ ὁποῖο προέρχονται καὶ ἀπὸ τὸ ὁποῖο ἔχουν ἀποσπασθῆ μὲ τὸ ἴδιο τὸ γεγονὸς τῆς γέννησής τους. Ὁ χρόνος τῶν ὄντων εἶναι λοιπὸν αὐτὸ κατὰ μῆκος τοῦ ὁποίου ξετυλίγεται μιὰ ἀπόσπαση καὶ μιὰ ἀπώλεια τοῦ Εἶναι. Τὰ ὄντα εἶναι κατὰ συνέπειαν διαχωρισμένα ἀπὸ αὐτὸ μὲ τὸ ὁποῖο εἶναι ὡστόσο θεμελιωδῶς συνδεδεμένα. Ἔτσι, ὁ χρόνος εἶναι τραγικὴ πορεία μιᾶς ἀτομικότητας σὲ ἀναζήτηση τοῦ Εἶναι παρόντος καὶ ἀπόντος, ἐκφράζει τὴν ἀπόσταση ποὺ χωρίζει τὰ ὄντα ποὺ πεθαίνουν καὶ τὸ Εἶναι ποὺ παραμένει. Διότι τὸ Εἶναι δὲν ἔχει πρόσωπο. Ὅπως ἀναλύοντάς το σὲ βάθος μᾶς τὸ λέει ἡ γραμματική, εἶναι τὸ ἀπαρέμφατο, τὸ ἀπαρέμφατο μὲ τὸ ὁποῖο τὰ πρόσωπα ὑπάρχουν στὸ μέτρο ποὺ κλίνουν αὐτὸ τὸ Εἶναι σὲ ὅλους τοὺς χρόνους, σὲ ὅλες τὶς ἐγκλίσεις καὶ σὲ ὅλα τὰ πρόσωπα. Τὸ ὂν εἶναι μετοχή, ἀλλὰ εἶναι αὐτὸ δίχως τὸ ὁποῖο δὲν ὑπάρχει πιθανὴ κλίση ῥήματος. Ὁ Ἀναξίμανδρος προσθέτει ὅτι τὸ ἄπειρον εἶναι ἐπίσης αὐτὸ στὸ ὁποῖο ἐπανέρχονται τὰ ὄντα μετὰ τὸν θάνατό τους. Αὐτὴ ἡ ἔκφραση κλείνει μέσα της μιὰ σύλληψη κυκλικὴ καὶ ἀναδιανεμητικὴ τοῦ χρόνου καὶ τῶν ἀτομικοτήτων ποὺ μᾶλλον ὀφείλει πολλὰ στὸν ὀρφισμὸ καὶ πίσω ἀπὸ τὴν ὁποία μισοφαίνονται φιλοσοφικὲς θεωρίες πάνω στὴ μετεμψύχωση καὶ τὴν παλιγγενεσία... Μὲ δυὸ λόγια, τὸ ὂν ζῇ καὶ πεθαίνει γιατὶ ἔχει ἀποστερηθῆ τὸ Εἶναι, ἔτσι ὥστε τὸ ἄτομο εἶναι μᾶλλον αὐτὸ ποὺ δὲν μπορεῖ πλέον νὰ χωρισθῇ παρὰ αὐτὸ ποὺ δὲν μπορεῖ νὰ χωρισθῇ. Ὁ χρόνος εἶναι λοιπὸν ταυτόχρονα αὐτὸ ποὺ μᾶς φτιάχνει καὶ μᾶς χαλᾶ, εἶναι τὸ πλαίσιο τῆς ἀποστέρησής μας καὶ τὸ σημεῖο ἑνὸς ἀρχέγονου χάσματος. Γι’ αὐτὸ ὁ Νίτσε βλέπει στὸ ἀπόσπασμα αὐτὸ τοῦ Ἀναξιμάνδρου τὴν ἐπιβεβαίωση τοῦ ὅτι «κάθε γίγνεσθαι εἶναι μιὰ χειραφέτηση ἔνοχη ἀπέναντι στὸ αἰώνιο εἶναι, μιὰ ὑπερβολικὴ ἀδικία ποὺ πρέπει νὰ πληρωθῇ μὲ θάνατο».
Τέλος η ανυπαρξία μνήμης των προγενεστέρων ενσαρκώσεων, που συχνά τίθεται ως ερώτημα, εξηγείται εκ του ότι η μνήμη είναι λειτουργία του εγκεφάλου, ο οποίος αποτελεί όργανο του σώματος μη υφιστάμενο κατά τον παρελθόντα βίο της ψυχής, η οποία όμως διατηρεί εντός της τη μνήμη όλων των ενσαρκώσεών της, ώστε δια της αναμνήσεως βαθμηδόν αποκτά συνείδηση των γνώσεων και των εμπειριών αυτών. «Ἐὰν ἀποκτήσωμεν τὰς γνώσεις ταύτας προτοῦ γεννηθῶμεν, ἀλλὰ κατὰ τὴν γέννησιν τὰς χάσωμεν, ὕστερα δὲ μεταχειριζόμενοι τὰς αἰσθήσεις μας διὰ τὰ αἰσθητὰ ἀποκτήσωμεν ἐκ νέου τὰς γνώσεις ἐκείνας, τὰς ὁποίας πρότερον εἴχομεν, ἄρα γε ἐκεῖνο τὸ ὁποῖον καλοῦμεν μανθάνειν, δὲν εἶναι ἡ ἐκ νέου ἀπόκτησις τῆς ἀνηκούσης εἰς ἡμᾶς γνώσεως; Ἐὰν δὲ τοῦτο ἠθέλομεν ὀνομάση ἀναμιμνήσκεσθαι, δὲν ἠθέλομεν ὀνομάση αὐτὸ ὀρθῶς;... Ὥστε ἐπαναλαμβάνω ἓν ἐκ τῶν δύο συμβαίνει, ἢ γνωρίζοντες ὅλα αὐτὰ ἔχομεν γεννηθῆ καὶ τὰ γνωρίζομεν ὅλοι καθ’ ὅλον τὸν βίον μας, ἢ ἐκεῖνοι οἱ ὁποῖοι λέγομεν ὅτι μανθάνουν, τίποτε ἄλλο δὲν κάμνουν παρὰ νὰ ἐνθυμοῦνται πάλιν καὶ ἡ μάθησις εἶναι ἀνάμνησις». (Πλάτωνος, Φαίδων, 75e, 76a).
